ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
του Τηλέμαχου Λουγγή *
Το
άρθρο αυτό αποτελεί το πρώτο μίας σειράς άρθρων με τίτλο «Το λαϊκό
κίνημα στο Βυζάντιο» που θα δημοσιευτούν και σε επόμενα τεύχη της ΚΟΜΕΠ.
Η
περίοδος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι για τους περισσότερους
λιγότερο γνωστή από άλλες ιστορικές περιόδους, όπως για παράδειγμα αυτή
της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που προηγήθηκε και της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας που ακολούθησε. Η σημασία της μελέτης αυτής της περιόδου
και του λαϊκού κινήματος σε αυτήν έχει ιδιαίτερη σημασία για δύο κυρίως
λόγους.
Πρώτον,
η περίοδος αυτή παρουσιάζει σημαντικές ιδιαιτερότητες σε σχέση με την
κοινωνική εξέλιξη στη δυτική Ευρώπη, η οποία πολλές φορές θεωρείται ότι
εκφράζει τον «τυπικό» τρόπο διαδοχής των κοινωνικο-οικονομικών
σχηματισμών. Παρά το γεγονός ότι η «μήτρα» τόσο της φεουδαρχικής δυτικής
Ευρώπης όσο και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι η δουλοκτητική
Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η κοινωνική εξέλιξη δεν πήρε τα ίδια
χαρακτηριστικά στις δύο περιοχές. Μια σειρά στοιχεία, όπως ο ισχυρός και
αντιδραστικός ρόλος του βυζαντινού κράτους (σε μία περίοδο όπου στη
Δυτική Ευρώπη το κεντρικό κράτος χάνει την ισχύ του), η διατήρηση
στοιχείων του δουλοκτητικού ρωμαϊκού Δικαίου στη βυζαντινή νομοθεσία, οι
ιδιαιτερότητες στον τρόπο διαμόρφωσης της κυρίαρχης τάξης σε κάθε
περίοδο κλπ., τροφοδότησαν και συνεχίζουν να τροφοδοτούν οξύτατη
επιστημονική και ιδεολογική διαμάχη σχετικά με το χαρακτήρα της
βυζαντινής κοινωνίας και της οικονομικής της βάσης. Έτσι, η μελέτη αυτής
της περιόδου εμπλουτίζει σε σημαντικό βαθμό την κατανόηση της
κοινωνικής εξέλιξης, συμβάλλοντας στην κατανόηση της συνθετότητας αυτής
της εξέλιξης και της κατάκτησης της σωστής μεθοδολογίας.
Δεύτερον,
ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι για πολλούς αιώνες η έκταση της
αυτοκρατορίας περιλάμβανε το σύνολο ή μέρος των εδαφών της σημερινής
επικράτειας της Ελλάδας, με αποτέλεσμα να έχει βάλει τη δική της
«σφραγίδα» στην εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων στην περιοχή. Έτσι, η
μελέτη της ιστορίας, μέσα από την οποία δημιουργήθηκε η σημερινή
οικονομική βάση και το εποικοδόμημα στην Ελλάδα, δεν μπορεί παρά να
περιλαμβάνει και τη μελέτη αυτής της περιόδου. Η γνώση των βασικών
χαρακτηριστικών της βυζαντινής κοινωνίας αποτελεί προϋπόθεση, τόσο για
την κατανόηση των μετέπειτα εξελίξεων που οδήγησαν στη δημιουργία του
ελληνικού έθνους-κράτους, όσο και για τη μαχητική παρέμβαση σε μια σειρά
αντιδραστικά ιδεολογήματα, τα οποία άμεσα ή έμμεσα αναφέρονται σε αυτή
την περίοδο (π.χ. ο χαρακτήρας της βαθιάς ιστορικής συνέχειας που
αποδίδεται στον «ελληνορθόδοξο» πολιτισμό).
Το
πρώτο άρθρο της σειράς, που δημοσιεύεται σε αυτό το τεύχος, οριοθετεί
χρονικά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τις επιμέρους περιόδους της,
ξεχωρίζοντας τα βασικά χαρακτηριστικά της κάθε μίας από αυτές.
ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ (4ος ΑΙΩΝΑΣ - 1453)
Για
να καταλάβει κανείς το πνεύμα και το νόημα των κοινωνικών αγώνων,
δηλαδή της ταξικής πάλης στο Βυζάντιο είναι απαραίτητο να εντοπίσει το
χαρακτήρα των διαφορετικών, κάθε φορά, κοινωνικών αντιθέσεων που
διατρέχουν και σημαδεύουν μια μακρά χρονική περίοδο 11 περίπου αιώνων.
Σαν
πολιτικός και κοινωνικός οργανισμός, το Βυζάντιο γεννιέται σε μια
περίοδο μεγάλων κοινωνικών αναστατώσεων που προσδιορίζουν το τέλος του
αρχαίου κόσμου σαν κοινωνικο-οικονομικού συστήματος (δουλοκτησία). Η
διαδικασία αυτή διαρκεί πολύ, ίσως περισσότερο από τρεις αιώνες. Το
Βυζάντιο εξελίσσεται μέσα από κοινωνικές αντιθέσεις που χαρακτηρίζουν
την πορεία προς το μεσαιωνικό κοινωνικο-οικονομικό σχηματισμό
(φεουδαρχία). Η διαδικασία αυτή διαρκεί επίσης πολύ και μένει περίπου
ανολοκλήρωτη, κύρια εξαιτίας των αρχαιογενών στοιχείων του κράτους που
αντιστέκεται στη φεουδαρχοποίηση (στο Βυζάντιο, π.χ., θα κυριαρχούν
πάντα στοιχεία του Ρωμαϊκού Δίκαιου και όχι το φεουδαρχικό Δίκαιο) και,
έτσι, το Βυζάντιο θα παρακμάσει και θα εξαφανιστεί σε μια περίοδο, όπου
δεν θα έχει πια την παραμικρή πιθανότητα να επιβάλει τη δική του
κοινωνική δομή πάνω σε κοινωνικές σχέσεις πολύ πιο προχωρημένες (στη
Δυτική Ευρώπη ανάπτυξη αστικής κοινωνικής αντίληψης πάνω σε
ολοκληρωμένες και παρηκμασμένες φεουδαρχικές σχέσεις).