ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟ: Έρευνα από ποιόν για ποιόν; (Του Αιμίλιου ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ *)

Κίνητρο το κέρδος και όχι οι λαϊκές ανάγκες

Αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός πως η τεράστια πρόοδος, που έχει σημειωθεί στον τομέα της Ιατρικής τους τελευταίους δύο κυρίως αιώνες, οφείλεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην έρευνα. Τα αποτελέσματα είναι γνωστά. Πολλές ασθένειες έχουν πλέον εξαλειφθεί, άλλες είναι πλέον αντιμετωπίσιμες (αν όχι ιάσιμες), πολλές θεραπείες έχουν ανακαλυφθεί, ο μέσος όρος ζωής έχει αυξηθεί σημαντικά. Κι όμως, κάτι δεν πάει καλά...

 

Η υποταγή της έρευνας στο κεφάλαιο εμπόδιο στην αξιοποίησή της από το λαό

 

Εκατομμύρια άνθρωποι πάνω στη Γη, ακόμη και στο λεγόμενο «ανεπτυγμένο» κόσμο, όπως για παράδειγμα στις ΗΠΑ (οι οποίες θεωρούνται ως η Μέκκα της Ιατρικής), δεν έχουν στοιχειώδεις ιατρικές παροχές και φάρμακα/θεραπείες, οι οποίες έχουν αναπτυχθεί και σχεδιαστεί μετά από επίπονη επιστημονική έρευνα. Πόσο μάλλον για τις πιο σύγχρονες θεραπείες, οι οποίες είναι απροσέγγιστες για την πλειοψηφία των λαϊκών οικογενειών, κυρίως λόγω του τεράστιου κόστους τους. Ενα απλό παράδειγμα: Η δοξικυκλίνη που χορηγείται για τη θεραπεία της χολέρας (παράλληλα με τη χορήγηση υγρών και ηλεκτρολυτών)¹ κοστίζει 1 - 2 ευρώ στην Ελλάδα, ωστόσο χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν στην Αφρική κάθε χρόνο από τη νόσο αυτή, γιατί, από τη μία, δεν έχουν καν υγιεινό πόσιμο νερό και από την άλλη δεν έχουν ούτε καν αυτό το ποσόν για να αγοράσουν τα αντιβιοτικά που χρειάζονται, παρόλο που είμαστε στον 21ο αιώνα...

Για να αναζητήσουμε όμως τη λύση του προβλήματος αυτού, πρέπει πρώτα να ερευνήσουμε και να προσδιορίσουμε την αιτία του. Να απαντηθεί το ερώτημα «έρευνα από ποιον για ποιον;» ή αλλιώς «έρευνα για ποιο σκοπό;».

 

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό καθορίζεται από το ότι τα μέσα παραγωγής, δηλαδή τα εργαλεία με τα οποία πραγματοποιείται η έρευνα (κτίρια, υποδομές, εργαστήρια, πρώτες ύλες, μηχανήματα κ.λπ.) και τα αποτελέσματά της ανήκουν κατά κύριο λόγο σε μια χούφτα επιχειρηματιών και βιομηχάνων, οι οποίοι βλέπουν την έρευνα ως ένα βασικό τομέα στην «κούρσα» του ανταγωνισμού για την επίτευξη υψηλότερης κερδοφορίας. Η έρευνα, δηλαδή, αν και πού θα γίνει, αν και πού θα αξιοποιηθεί, έχει ως κριτήριο όχι γενικά αν είναι χρήσιμη, αλλά αν συνδέεται με την παραγωγή κέρδους για τους καπιταλιστές, αν υπακούει δηλαδή στο βασικό νόμο που διέπει την καπιταλιστική οικονομία. Αυτό δεν ισχύει μόνο για την έρευνα, που πραγματοποιείται από τους ίδιους τους επιχειρηματικούς ομίλους, αλλά και σε σύμπραξη με το καπιταλιστικό κράτος αξιοποιώντας τις υποδομές που διαθέτει.

Καπιταλιστικό κράτος - επιχειρηματικοί όμιλοι και έρευνα: «Το ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο τα κέρδη τους»

 

Σε ό,τι αφορά τα κρατικά ερευνητικά κέντρα και ιδρύματα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι η κρατική χρηματοδότηση είναι ελλιπέστατη και αφορά κυρίως στην κάλυψη των λειτουργικών εξόδων των Ερευνητικών Κέντρων. Επίσης, με την προκήρυξη ερευνητικών χρηματοδοτικών προγραμμάτων τόσο από το κράτος όσο και από την ΕΕ ή άλλους διακρατικούς οργανισμούς (είτε συγχρηματοδοτούμενα είτε όχι), ρυθμίζεται η διοχέτευση των χρημάτων με κριτήριο πάντα τους τομείς - αντικείμενα τα οποία θα αποφέρουν άμεσα ή πιο μακροπρόθεσμα κέρδη. Η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας, ανεξάρτητα από την πηγή χρηματοδότησής της, και η μετατροπή τους σε άμεσα αξιοποιήσιμα προϊόντα - εμπορεύματα, π.χ. φάρμακα, αποτελούν ιδιοκτησία των φαρμακοβιομηχανιών εξασφαλίζοντας τεράστια κέρδη. Με τις συμφωνίες που υπογράφουν για να χρηματοδοτήσουν τις αντίστοιχες έρευνες, κατοχυρώνουν το «δικαίωμά» τους στην αποκλειστική εκμετάλλευση του αποτελέσματος της ερευνητικής δραστηριότητας, δένοντάς το με τις περίφημες «πατέντες».

Το κράτος, δηλαδή, εξασφαλίζει υποδομές και ρυθμίζει τη ροή των χρηματοδοτήσεων στους επιμέρους κλάδους ερευνητικού ενδιαφέροντος, ώστε εν συνεχεία οι διάφοροι επιχειρηματικοί όμιλοι να αξιοποιήσουν τις υποδομές αυτές, για να γιγαντώσουν τα κέρδη τους.

 

Οταν, για παράδειγμα, κάποιος επενδύει χρήματα στην έρευνα για τη θεραπεία κάποιας συγκεκριμένης νόσου, η επιτυχία της έρευνας αυτής θα σημάνει πιθανότατα και την ανακάλυψη μιας νέας θεραπείας. Παράλληλα, όμως, ο επενδυτής θα αξιοποιήσει και θα πουλήσει την ανακάλυψη αυτή για να βγάλει κέρδος. Αντίστοιχα, αν τα αποτελέσματα της έρευνας δεν τον ωφελούν, απλά θα τα κρύψει και θα σταματήσει την έρευνα αυτή. Σκεφτείτε πόσες καταγγελίες έχουν γίνει για μελέτες, σχετικά με κάποιο νέο φάρμακο που διεκδικούσε την είσοδό του στην αγορά. Διότι, ενώ οι μελέτες δεν ήταν ευνοϊκές για την κυκλοφορία αυτού του φαρμάκου, γιατί εντόπισαν ανεπιθύμητες παρενέργειες ή έδειξαν ότι δεν είναι καλύτερο από τα ήδη υπάρχοντα, τελικά «θάφτηκαν», ώστε το φάρμακο να κυκλοφορήσει κανονικά.

Είναι γνωστό το τεράστιο σκάνδαλο με τη θαλιδομίδη τη δεκαετία του '50 - '60, η οποία χορηγούταν σε εγκύους για την αντιμετώπιση της ναυτίας της κύησης και τελικά αποδείχτηκε ότι ήταν τερατογόνος για το έμβρυο και αποσύρθηκε, αφού πρώτα είχε προκαλέσει χιλιάδες τερατογενέσεις.

Παραδείγματα από την έρευνα στον καπιταλισμό

 

Οταν όλα «πάνε καλά» και ολοκληρωθούν οι φάσεις του ερευνητικού έργου, με αποτέλεσμα να παραχθεί π.χ. ένα νέο φάρμακο ή να έχει ανακαλυφθεί νέα γνώση, αυτό δε συνεπάγεται ότι θα αξιοποιηθούν μαζικά προς όφελος της κοινωνίας. Αυτό εξαρτάται και πάλι από τον παράγοντα «κέρδος».

H εφλορνιθίνη, φάρμακο που χρησιμοποιείται για τη θεραπεία της αφρικανικής τρυπανοσωμίασης (η νόσος που μεταδίδεται με τη μύγα τσε-τσε), λίγο μετά την αρχική κυκλοφορία της αποσύρθηκε από την εταιρεία που την παρήγαγε, γιατί δεν απέφερε τα αναμενόμενα κέρδη, αφού οι ασθενείς ήταν κατά βάση πάμπτωχοι Αφρικανοί. Οταν, όμως, λίγα χρόνια αργότερα βρέθηκε ότι η τοπική χρήση της ουσίας αυτής βοηθάει στην καταπολέμηση της αυξημένης τριχοφυίας στις γυναίκες, η παραπάνω εταιρεία, για να προωθήσει το προϊόν της, δώρισε μεγάλες ποσότητες από το φάρμακο αυτό για την αντιμετώπιση της Αφρικανικής τρυπανοσωμίασης μέσω των «Γιατρών χωρίς Σύνορα».²

Είναι χαρακτηριστικό επίσης ότι πολύ συχνά φαρμακευτικές εταιρείες αλλάζουν ελάχιστα ένα ήδη υπάρχον φάρμακο (π.χ. προσθήκη μιας υδροξυλομάδας η οποία μπορεί να μην έχει καμία απολύτως επίπτωση στη δομή και τα φαρμακοκινητικά χαρακτηριστικά του) λίγο πριν λήξει η πατέντα του, βαφτίζοντας όλη αυτή τη διαδικασία «έρευνα», κατοχυρώνοντας έτσι μια νέα πατέντα για να εκμεταλλευτεί το «νέο-παλιό» φάρμακο. Επιπρόσθετα, πολλές φαρμακευτικές εταιρείες δοκιμάζουν φάρμακα που κυκλοφορούν ήδη στην αγορά για κάποια συγκεκριμένη νόσο, ως θεραπεία και για κάποια άλλη νόσο, ώστε να κατοχυρώσουν μια νέα κερδοφόρα πατέντα για το ήδη υπάρχον φάρμακο (η διαδικασία αυτή είναι γνωστή ως «επανατοποθέτηση φαρμάκων» - drug repurposing).

Στρατηγική ΕΕ - κυβέρνησης για Ερευνα - Καινοτομία

Η στρατηγική και οι στόχοι του κεφαλαίου για την Ερευνα και την Καινοτομία, όπως αυτοί αποτυπώνονται τόσο στα σχετικά ντοκουμέντα της ΕΕ όσο και στις παρεμβάσεις της ελληνικής κυβέρνησης, παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις ή και αντιφάσεις, είναι ενιαίοι και ξεκάθαροι: Η Ερευνα, συνακόλουθα και η Καινοτομία, αντιμετωπίζεται ως ένας από τους κύριους μοχλούς για την «παραγωγική ανασυγκρότηση», δηλαδή την επιτάχυνση της πορείας ανάκαμψης της καπιταλιστικής οικονομίας, με στόχο τη διεύρυνση των πεδίων κερδοφορίας, το άνοιγμα νέων, ώστε να επιταχυνθεί η διαδικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης.

Στο αντίστοιχο site της ΕΕ, σχετικά με το χρηματοδοτικό πρόγραμμα «Horizon 2020», το οποίο χαρακτηρίζεται ως η «πρωτοβουλία - ναυαρχίδα της ΕΕ που έχει στόχο την εξασφάλιση της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης σε παγκόσμιο επίπεδο», διαβάζουμε χαρακτηριστικά: «Στόχος (του Horizon 2020) είναι να διασφαλιστεί το γεγονός ότι η Ευρώπη θα παράγει επιστήμη παγκόσμιας κλάσης, θα απομακρυνθούν τα εμπόδια που υπάρχουν στον τομέα της καινοτομίας και θα διευκολυνθεί η συνεργασία δημόσιου και ιδιωτικού τομέα στη διάχυση της καινοτομίας».

Επιπλέον, υπόσχεται τη «μεταφορά των σπουδαίων ιδεών από το εργαστήριο στην αγορά».³ Παράλληλα, ακολουθώντας κατά γράμμα τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, προωθείται η δημιουργία του λεγόμενου Ενιαίου Χώρου Ερευνας στην Ευρώπη, με στόχο τη διευκόλυνση των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο χώρο να μετακινούν τα κεφάλαιά τους από χώρα σε χώρα, την παραπέρα ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων και την αύξηση της διακρατικής κινητικότητας των εργαζομένων. Ταυτόχρονα, επιδιώκουν έναν αποτελεσματικότερα οργανωμένο, διαρθρωμένο και ελεγχόμενο ερευνητικό ιστό και σύστημα ροής της χρηματοδότησης της Ερευνας σε επίπεδο ΕΕ όπου θα επιταχύνεται ο κύκλος ανάμεσα στη φάση της παραγωγής του ερευνητικού αποτελέσματος και της παραγωγής και κυκλοφορίας του προϊόντος - εμπορεύματος, στο οποίο έχει ενσωματωθεί το ερευνητικό αποτέλεσμα. Ολα αυτά βεβαίως στο έδαφος των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων και ανταγωνισμών που οξύνονται. Τέλος, στο πλαίσιο της πολιτικής της ΕΕ και των στόχων του κεφαλαίου, ως κύριο μέτρο για την ανάπτυξη και την καλύτερη αξιοποίηση της Ερευνας και της Καινοτομίας προβάλλεται και από τη συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛ, η ανάπτυξη της «ιδιωτικής πρωτοβουλίας» είτε αυτοτελώς, είτε σε συμπράξεις με κρατικούς ερευνητικούς φορείς.

Σοσιαλισμός για σχεδιασμένη ανάπτυξη της Ερευνας υπέρ του λαού

 

Ο μόνος τρόπος, ώστε η έρευνα να γίνεται απρόσκοπτα και σχεδιασμένα, χωρίς να περιορίζονται οι τεράστιες δυνατότητές της, είναι να πραγματοποιείται στο πλαίσιο της λαϊκής εξουσίας, στο Σοσιαλισμό - Κομμουνισμό, διότι κίνητρο της Ερευνας και γενικότερα της παραγωγής αποτελεί η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών και όχι το ατομικό όφελος και το κέρδος.

Μόνο τότε τα αποτελέσματα της έρευνας μπορούν να αξιοποιηθούν άμεσα για την κάλυψη της εκάστοτε ανάγκης και να μη μένουν απλά στα χαρτιά, ούτε να κατασπαταλώνται κοινωνικοί πόροι, εξαιτίας της αναρχίας που υπάρχει στην καπιταλιστική παραγωγή (και σε αυτόν τον τομέα). Γιατί οι υλικοί όροι με τους οποίους πραγματοποιείται η έρευνα στο Σοσιαλισμό (διάθεση και κατανομή όλων των απαιτούμενων υποδομών, τεχνικών μέσων κ.λπ.) δεν ανήκουν στους καπιταλιστές, αλλά σε όλη την κοινωνία, είναι λαϊκή περιουσία. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει ένας κεντρικός επιστημονικός σχεδιασμός για την Ερευνα, με βάση τις κοινωνικές ανάγκες που υπάρχουν σε όλη τη χώρα. Τα διάφορα ερευνητικά κέντρα, ινστιτούτα και ιδρύματα που αναπτύσσονται, όχι μόνο δε θα ανταγωνίζονται το ένα το άλλο, αλλά θα συνεργάζονται, έτσι ώστε να επιτυγχάνονται τα βέλτιστα δυνατά αποτελέσματα.

Σε αυτές τις συνθήκες, τα ευρήματα που αφορούν στην πρόληψη θα οδηγήσουν σε μείωση και εξάλειψη πολλών περισσότερων ασθενειών απ' ό,τι σήμερα. Γιατί τα μέτρα πρόληψης δεν αφορούν μόνο τις υπηρεσίες Υγείας, αλλά και μια σειρά άλλους παράγοντες (όπως π.χ. το διαρκές άγχος και η πίεση της σύγχρονης καθημερινότητας υπό το φόβο της ανεργίας - της εντατικοποίησης της εργασίας - των αμέτρητων φόρων, η κακή διατροφή, η έλλειψη άσκησης, η ρύπανση του περιβάλλοντος κ.ο.κ.), τα οποία μόνο μέσα σε ένα τέτοιο σύστημα μπορούν να αντιμετωπιστούν συνολικά, όπως έχει αποδείξει και η Ιστορία.

Στις κεντρικά και επιστημονικά σχεδιασμένες οικονομία και ανάπτυξη μπορεί να υπάρξει άμεση διασύνδεση των πολλών και διαφορετικών κλάδων που χρειάζεται να αξιοποιηθούν, ώστε να προσεγγιστούν ολόπλευρα τα ζητήματα της Υγείας. Να υπάρχει, για παράδειγμα, άμεση σύνδεση των πανεπιστημίων με τα ερευνητικά κέντρα και τα νοσοκομεία και εν συνεχεία με την κοινωνικοποιημένη βιομηχανία, η οποία με τη σειρά της θα εξασφαλίζει τα απαραίτητα μέσα (φάρμακα, μηχανήματα κ.λπ.) για παροχές Υγείας υψηλού επιπέδου και δωρεάν για όλο το λαό σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης του συστήματος Υγείας. Μονάχα σε ένα τέτοιο σύστημα η Υγεία δεν θα είναι εμπόρευμα αλλά δωρεάν δικαίωμα όλων.

Η πείρα στον τομέα της Υγείας / Ερευνας από τη Σοβιετική Ενωση ή ακόμη και την Κούβα, η οποία, παρά το μακροχρόνιο εμπάργκο, εξάγει φάρμακα και εμβόλια σε πάνω από 50 χώρες παγκοσμίως^{4, 5} μάς τροφοδοτεί με αμέτρητα παραδείγματα για τις τεράστιες προόδους που μπορούν να σημειωθούν στο χώρο της Υγείας με τη βοήθεια της Ερευνας, όταν αυτή δεν ελέγχεται από τους επιχειρηματίες, αλλά από το λαό, ώστε τα αποτελέσματά της να αποτελούν κατοχυρωμένο και καθολικό κοινωνικό δικαίωμα.

Για ένα τέτοιο σύστημα, το Σοσιαλισμό - Κομμουνισμό, παλεύει το ΚΚΕ με όλες του τις δυνάμεις μέσα σε κάθε χώρο δουλειάς, σε κάθε συνοικία, στο χώρο της Ερευνας, της Υγείας, στα πανεπιστήμια, στη βιομηχανία, παντού.

Παραπομπές:

1. http://www.cdc.gov/cholera/treatment/antibiotic-treatment.html

2.http://www.theguardian.com/world/2001/may/07/medicalscience.businessofresearch

3.https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/en/what-horizon-2020

4. Lage A., Nature Immunology, vol. 9, 109-112 (2008)

5. http://www.who.int/features/2013/cuba_biotechnology/en/

Αιμίλιος ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΣ
Υπ. Διδάκτορας Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Συνεργάτης του Τμήματος Υγείας - Πρόνοιας της ΚΕ του ΚΚΕ